Juya ania betana (Del mundo del monte)

Juya ania betana (Del mundo del monte)

Fecha transmisión: 7 de Enero de 2022

Valoración de la comunidad:

Última Actualización:

2 de Agosto de 2022 a las 14:59

Aprendizaje esperado : elaborar resúmenes a partir de un texto fuente. Realiza síntesis y resúmenes de forma autónoma:

  • Integra información de fuentes orales y escritas.

  • Selecciona, reorganiza y sintetiza las ideas centrales.

Énfasis: desarrollar habilidades para redactar y sintetizar información.

 

¿Qué vamos a aprender?

Desarrollarás habilidades para redactar y sintetizar información.

 

¿Qué hacemos?

El día de hoy desarrollaremos habilidades para redactar y sintetizar información, lo haremos a partir de las siguientes actividades:

Primero hablaremos acerca de lo que hay a nuestro alrededor, del “juya ania” o “mundo del monte” y enseguida vamos a leer un texto que analizaremos para identificar y elegir las ideas principales y así poder escribir un resumen.

Junuen betchi’ibo, bat te etejorita jikkajine, a tu’u jikkaja into a mammatte. ¿Jitasa aman bichak jume uusim? ¿jitasa ameu etejok ju jaboi? Em jo’aka’apo ket ¿Jitasa aayuk? Em jaboi ¿Jitasa eu e’etejo juya aniata betana? ¿Watek empo ta’a pea? Te a bitne, a tu’u mammatte.

Como su nombre lo indica, los resúmenes buscan “resumir”.

En el resumen sólo debes incluir la información que te parezca más relevante y no debes agregar datos que no aparezcan en el libro que decidiste resumir.

Vamos a leer un relato y en tu cuaderno responde las siguientes preguntas:

 

¿Qué vieron allá los niños?

¿Qué les platicó el abuelo?

¿Qué cosas hay?

 

JUYAU TE NOITEK

Mali, ju’upata betuk kateka ili kawita bitchun, Jolan au yepsaka au nattemae, - ¿Jita empo koba namya? - Ne bwan aman ta’a pea, ¿jaisa tua teak junamani?, Jolan a yoopnak, - aki chopo’oku.

Nau a lutu’uria jariusuka, aman im katbabaek, junaksan juka jaboita aman nunuk chea yumalisi boo’ota a ta’apo amani.

Yokoriapo, naikim machiao, nu’uta sekawaateka wataktekamme, ala’eaka ju jaboi waka juya aniapo ayukamta jalekisi ameu etejosime, -Ini’i ito konila ayukame, enchim bicha’u, juebenaka jittoa joowa.

Tua junuen a jiau into Jolan chuktek teta bwawikuchi.

Ju yoem yo’owe, echotau rukteka lebelaik chuktak, juka wajiwa weyemta, toja jeokoata aet yaak ojbota cha’atune betchi’ibo.

Juebena juyata ket im ta’ak, ka nanau maachik, wate illichi, wate into bweere, ka nanau machisi chuplamme, batte si’ime jeela wiwichakamme, - bat naateka into iani, wa yoemia, ae emo jiapsi a’ania, wate juya bwa’ame, - ¿Jita juyam bwabwa’awa?, ti au jiiak ju Jolan, ju yoem yo’owe beja a yoopnak.

Bwe saawam, aakim, sinam, bwaarom, jubajem into wawate.

¡Jaboi jume mamyam kechia! ti teka ju Mali.

¿Jita ket inim aayuk? ti au jiia ju Jolan, - naj em bitchu, ¿Jita ket eme bicha?

Mali am yoopnak, -wikichim, nau nenne’e jaboi.

-Yu jaboli, inim juyapo ket yoawam aane, maasom, si bu’u bakochim aayuk, wikuim, wo’im, kawisim, juakowim, bwairabonim, wa’ibilim, bu’uka nau kateme ket ama aayuk.

Junulen nau etejoka aki chopo’okun yajakamme, - yu Jolan, bu’u akim inim aayuk, ti jiia ju Mali. Bwe’u ejeata betuk jootekamme, jaboi ameu noktaitek.

Ito konila ayukame ujyolisi maachi, juya, teta, bwia, see bwia, sikii bwia, kawim into juyapo yoeriam, si’ime itou kom machiari, a suaka te nau jiapsine.

Chubba nau etejoka beja sakaababaek, Jolan into Mali alleaka tawakamme, bem joarau yajaka achaimmeu si’ime bem ta’aka’u etejokamme.

 

FUIMOS AL MONTE

 

Mary estaba sentada bajo un mezquite mirando un pequeño cerro, Juan llegó y le preguntó - ¿En qué piensas? fíjate que quisiera conocer allá, ¿Cómo se llamará ese lugar? Juan le respondió, es la Loma de las pitayas.

Se pusieron de acuerdo para ir allá, entonces invitaron al abuelo, ya que él conocía bien el camino.

Al día siguiente, al amanecer, salieron con su lonche bajo el brazo, contento su abuelo, iba hablándoles de todo lo que hay en el monte, -Todo esto que hay nuestro alrededor, lo que ustedes ven, mucho de esto se usa como medicina.

En ese momento que dijo eso, Juan se cortó con una piedra afilada.

El señor mayor se acercó a un etcho, cortó un pedazo y le aplicó la pulpa en la herida para que se detuviera el sangrado.

Conocieron muchas plantas, de todo, algunas pequeñas y otras grandes, muy diferentes, casi todas con espinas, desde antes y ahora, las personas se han alimentado de las plantas, algunas se comen, dijo el abuelo. ¿Cuáles plantas se comen? le dijo Juan, el señor mayor le respondió.

-Pues las zayas, pitahayas, sinitas, verdolagas, igualamas y otras.

- ¡Abuelo también los quelites! Dijo Mary.

- ¿Qué más hay aquí? le dijo Juan, - vean a su alrededor ¿Qué otras cosas ven?

Mary le respondió, pájaros, vuelan juntos abuelo.

-Mira abuelito, también hay animales aquí en el monte, venados, hay muchas víboras, coyotes, zorros, jabalíes, gatos monteses, y muchos otros.

Así platicando llegaron a la loma de las pitayas, -Mira Juan aquí hay muchas pitayas, dijo Mary. Se sentaron bajo un gran árbol de palo fierro, el abuelo comenzó a hablarles.

- Lo que hay a nuestro alrededor es hermoso, las plantas, la piedra, la tierra, la arena, la tierra roja, los cerros y los insectos del monte, todo nos ha sido dado, debemos vivir cuidándolo.

Después de mucho platicar decidieron regresar, Juan y Mary estaban felices, cuando llegaron a casa les contaron a sus padres, les hablaron de todo lo que aprendieron.

Ju itom ania ujyoli, itom yo’owam ala’eaka aemak jiapsisuk, juya aniata nakeka into a suaka a bichak, itom batwe ujyolisi baa’akan. ¿Iansu jaisa eme a bicha?

Nuestro mundo es hermoso, nuestros ancestros vivían en armonía con él, amaban y cuidaban el mundo del monte, nuestro río tenía agua, ¿Cómo ven todo ahora?

Ian into te ji’ojteita ji’ojnokne, te a tu’u mammattene into juka che’a beje’ek ama yeu pu’ane.

Ahora vamos a leer un texto, identificar y extraer lo más importante.

 

C:\Users\JUANJO~1\AppData\Local\Temp\Rar$DIa9388.32835\Texto 2  Itou Lutu'uria subrayado SEM 14.jpg

C:\Users\JUANJO~1\AppData\Local\Temp\Rar$DIa9388.42316\Texto 2 Itou Lutu'uria 2 subrayado SEM 14.jpg

 

Ian into, jeibu te ji’ojteita ji’ojnoksuka nattemaim te yo’opnane, junak bea te ju’unene jitasa che’a beje’e.

¿Batna’ateka jaisa te jiapsan?

¿Jaisa te juya aniata bichan?

¿Ian wasuktiamposu?

¿Jaisa ayuka bea tu’ine?

 

Después de leer el texto, responde las preguntas que nos ayudarán a encontrar las ideas principales.

¿Cómo vivíamos antes?

¿Cómo tratábamos el (o al) monte?

¿Y ahora?

¿Cómo podemos remediar la situación?

 

¡Ian ala! Jume yo’opnaim te nau chu’aktaka a ji’ojtene. Junuen bea juka che’a beje’emta ji’ojtene. Bweta ket a mammattene into a tu’u ji’ojtene, nau cha’akamta. ¿ju’unakiachi? ¿aa ji’ojnoktu?

 

¡Ahora sí! unamos las respuestas para escribir nuestro resumen, de esa manera se extrae lo más importante, pero también observa la coherencia del texto al escribirlo.

 

¿Es comprensible el texto?

¿Se puede leer?

 

ITOU LUTU’URIA

Binwatuk nateka, juya aniapo te jiapsa. Yo’o ania bwiapo itom jipue’u ala’eak te aamak jiapsine.

 

Batnaateka, wa yoemia taa’ata achaeka into mala mechata ayekai, waka juya aniata, yo’o aniata, aet eakai aamak etejone, wepulsi benasi jiba emo bichan.

Batweta pattariawak naateka, bwian et betchi’ibo juebenaka maojtewak; junak naateka juebena yoawam te kaa tua bicha, bat naateka into ito nasuk jiapsanimme.

Ju yoemia waka si’ime juyata chuktataitek, ian lautipo te aet emo temaitaitek jumak tu’ine, kaa tua ama butti juyata lu’utabaane.

Itom achaimmak te etejosakane, itom ya’urammake, junuen bea batweta te jinneune, into waka ama jiapsamta te a suaka a bitne.

 

LO QUE NOS CORRESPONDE

Desde hace mucho tiempo, vivimos en el mundo del monte, el río nos da agua y la tierra nos da alimento. Debemos vivir en armonía con aquello que tenemos en nuestra tierra, el mundo del monte necesita de cuidado, necesita ser vigilado.

Antes, las personas, cuyo padre era el sol y su madre la luna, se comunicaban con el mundo del monte y el universo, nadie se menospreciaba, se trataban como uno solo, pero más antes aún, al mezquite, al álamo, al carrizo, le pedían permiso para cortarlo, hablando primero, explicando para qué lo querían, y no cortaban mucho, así vivíamos antes.

Ahora en estos tiempos, desde que nos taparon el río, se talaron muchos árboles para sembrar la tierra, los venados se fueron lejos, los jabalíes, los gatos monteses, los cascabeles; muchos animales ya casi no los vemos, y antes vivían entre nosotros.

Además, la gente, sin pensar en ello, empezaron a cortar todo el mezquite, los álamos, los palo fierros, los citabaros y otras plantas.

Ahora por lo pronto, tal vez sea bueno que reflexionemos en tratar de no acabar con el monte, no cortar los mezquites nuevos, no tumbar los álamos y esperar que crezcan las plantas, está en nosotros esto. Niños, vamos hablando con nuestros padres, con nuestra autoridad sobre la caza del venado, del jabalí, de las palomas, de las codornices, de las águilas, de los pájaros, que ya nos los maten, para vivir entre ellos de nuevo. El río, que por ahora lleva agua negra, vamos a rescatarlo, y todo lo que ahí vive, cuidémoslo.

 

Jitasa te ta’ak.

Inien bea taawak. Ju tebe ji’ojteipo te juka etejoita che’a beje’emta yeu pu’aka nau a chayaka a ji’ojtek. Junuen bea empo ket wate ji’ojteim ji’ojnokatek emo temaisimne junuen bea ju’unene jitasa che’a beje’e.

Senu wemta ket te ta’ak, ito konila ayukamta, juya aniata betana into jaisa jume itom yoyowam a nakeka a yo’oreka a suuan. Itepo ket junuen emo uju’une.

Así es como se hace un resumen.

Haciendo preguntas y respondiéndolas sabrás cuales son las ideas principales.

También aprendimos a cerca de lo que nos rodea, del “juya ania” y de cómo nuestros abuelos lo amaban, cuidaban y respetaban.

Así es como debemos conducirnos también nosotros.

 

¡Buen trabajo!

Gracias por tu esfuerzo.

 

Para saber más:

Consulta los libros de texto en la siguiente liga.

https://www.conaliteg.sep.gob.mx/primaria.html

Descarga tu clase dando clic aquí

Comentarios

0 Comentarios

Login to join the discussion